Grensoverschrijdend

Een gezegde luidt: ‘Wie veel PvdA-vrienden heeft, heeft geen vijanden nodig’. Grotendeels onzin natuurlijk, passend bij het in rechtse kring populaire PvdA bashen. Maar helemaal ongegrond is het ook weer niet. Zie de affaires rond oud-Kamervoorzitter Khadija Arib en voormalig Kamerlid Gijs van Dijk. Twee zaken die ik mij aantrek. Vanwege de omgangsvormen in een partij die mij dierbaar is en vanwege de aard van de beschuldigingen aan beide PvdA-prominenten – vooral die aan het adres van de alom gewaardeerde Khadija. En dan is er de affaire Matthijs… heksenjacht of hoogste tijd om grensoverschrijdend gedrag serieuzer te nemen? Niet alleen in de ‘linkse kerk’ van media en politiek, al geldt juist hier ‘noblesse oblige’.

In dit artikel gebruik ik de affaire Arib als kapstok. Haar zaak brengt bovendien herinneringen boven… pijnlijke. Ik weet wat machtsmisbruik en intimidatie kunnen aanrichten. Mede hierdoor geïnspireerd pleit ik ervoor dat grensoverschrijdend gedrag (GOG) serieuzer wordt genomen, ook strafrechtelijk. Het arbeidsrecht is te vaak een wassen neus en niet voor iedereen bereikbaar. Het juridisch en politiek bestuurlijk serieuzer nemen van GOG voorkomt ook ongefundeerde heksenjacht, want zomaar iemand ergens van beschuldigen wordt dan al snel laster en dus ook strafbaar.

Aanleiding voor dit artikel, waar ik medio november aan begon, was de zaak Arib. Ondertussen heeft zich een zo mogelijk nog opzienbarender GOG-zaak aangediend. De populaire praatshow-presentator Matthijs van Nieuwkerk blijkt achter de schermen een ware tiran te zijn, die samen met enkele onderknuppels en onder toeziend oog van NPO-baas Frans Klein, het leven van zijn medewerkers danig wist te vergallen. Zo onthulde de Volkskrant, na de nodige eerdere signalen van wangedrag door deze over het paard getild VARA-coryfee en voormalig Parool-hoofdredacteur. Weer de linkse kerk, smalen rechtse rakkers... vergeet het maar. Wat hier hooguit meespeelt is dat de fatsoenslat bij links hoger ligt. Rechtse rakkers leren al tijdens hun ontgroening hoe je naar boven likt en naar beneden trapt. Daar is niks links aan. Of Matthijs lid was van het studentencorps? Geen idee, al waren wij korte tijd studiegenoten. 

Vooropgesteld: iemand is onschuldig tot het tegendeel is bewezen. Iedere verdachte verdient een eerlijk proces. Wat er ook waar mag zijn van de beschuldigingen aan Khadija’s adres, zij is op een ranzige manier op voorhand afgeserveerd door een tekortschietend Kamerbestuur (Presidium, Kamervoorzitter Vera Bergkamp en ambtenarenbaas griffier Simone Roos). Daarmee is ook de slachtoffers – aangenomen dat die er wel degelijk zijn – geen recht gedaan. Ook lijkt Arib in de steek gelaten door haar eigen fractie, zo is althans de indruk. Zaken van grensoverschrijdend gedrag lijken niet zo vaak ‘slechts’ een één op één zaak tussen een dader en diens slachtoffer. Er zijn vaak meerdere betrokkenen, meerdere slachtoffers en vooral meer dan één verantwoordelijke. Zo valt niet over de kwestie Van Nieuwkerk te spreken zonder op z‘n minst de rol van NPO-baas Frans Klein te benoemen, zoals John de Mol terecht werd aangewezen als medeverantwoordelijk voor het seksueel GOG bij The Voice. Vis begint nu eenmaal altijd aan de kop te rotten.

Intimidatie en machtsmisbruik

Arib wordt beschuldigd van intimidatie en machtsmisbruik, oftewel van grensoverschrijdend gedrag niet zijnde seksueel getint. Vaak wordt vergeten dat GOG over meer gaat dan een ongewenste hand op de billen en erger. Soms framen/claimen vrouwen GOG als iets wat alleen hun kan overkomen, waarvan alleen zij slachtoffer kunnen zijn. Hoe meer dan terecht de strijd tegen sexual harassment en seksisme ook is, GOG omvat alle gedragingen waarbij de dader zijn of haar macht inzet om de ander te misbruiken, vernederen, onderdrukken, schade toe te brengen, uit te schakelen. De onthulling in de Volkskrant over het wangedrag van DWDD-presentator Matthijs van Nieuwkerk is het sprekende voorbeeld, terwijl het bij The Voice (Ali B. en vrienden) vooral om aanranding i.c.m. chantage leek te gaan.

Aanranding c.q. verkrachting zijn overduidelijk extreme vormen van GOG. Ook minder gewelddadige ongevraagde, ongewenste intimiteiten kunnen als zeer intimiderend worden ervaren en zijn hoe dan ook grensoverschrijdend. Maar het kan dus ook om niet seksueel getinte vormen gaan. Dutch Gymnastics, de grootste gymsport community in Nederland, geeft op haar website een uitstekende omschrijving – wat niet verwonderlijk is gezien de vele meldingen van GOG in de sport. Naast seksuele intimidatie en misbruik noemt Dutch Gymnastics: ‘Intimidatie zoals onder druk zetten, overmatige controle uitoefenen, bang maken, machtsmisbruik.’ Ook discriminatie, pesten, uitsluiten en agressie/geweld. Dat laatste kan fysiek en/of verbaal.

Een rode draad lijkt mij dat het slachtoffer altijd en aantoonbaar schade lijdt. Ook als de GOG niet seksueel en gewelddadig was, is de schade minstens psychisch, emotioneel. Denk aan verdriet, verlies, schaamte, onzekerheid, wantrouwen, posttraumatische stress. Vaak is er ook materiële schade door verlies van werk en inkomen. Zie wederom de zaak rond DWDD. Slachtoffers van GOG belanden in de ziektewet, raken hun baan kwijt en kampen vaak nog jaren met de gevolgen.

Wie staat bovenop de apenrots?

Met bijna alle door Dutch Gymnastics genoemde vormen ben ik bekend. Extra pijnlijk: hoe kwetsbaarder je door omstandigheden op een gegeven moment bent, hoe ‘ruimhartiger’ het geweld, tot in de rechtszaal. De rolverdeling: de agressor staat overeind, zijn/haar slachtoffer ligt op de grond… letterlijk of figuurlijk. Kopschoppers zijn niet altijd doorgesnoven pubers op zuipvakantie. Een periode van privé-sores, overspannenheid, ziekteverlof… dat zijn in werkverhoudingen de perfecte momenten om met alle middelen aan iemands stoelpoten te zagen. Hij kan zich immers niet verdedigen. Schreeuwen, valse beschuldigingen uiten, prestaties onbenoemd laten, bang maken en dreigen (met faillissement, demotie, ontslag), uitsluiten (toegang tot de werkplek ontzeggen, met misbruik van de situatie) en overmatige controle uitoefenen: I’ve been there.

Een voorbeeld van ‘overmatige controle’ (zie Dutch Gymnastics) is het claimen van (bestuurlijk) gezag, ook als dat er niet is. Bij ex-Kamervoorzitter Arib was duidelijk dat zij formeel niet de baas was over de ambtenaren die zich over haar gedrag beklaagden. Saillant: we hebben het hier, voor zover bekend, niet over stagiaires en loopjongens maar over goedbetaalde (top)ambtenaren, die zich kennelijk door de Kamervoorzitter – niet hun baas – lieten schofferen. Mijn stelling: onduidelijke rolverdeling lijkt vaker een rode draad in affaires van grensoverschrijdend gedrag. Strikt genomen was ook Van Nieuwkerk geen moment de baas.

Opvallend is dat in alle publieke casussen degenen die wél verantwoordelijkheid droegen niet ingrepen. Khadija Arib kreeg pas achteraf een mes in de rug. Politieke mores? Zulk gedrag heet ook wel lafheid, hypocrisie of backstabbing. Je komt dit gedrag overal tegen, in politieke, ambtelijke en niet-politieke organisaties. Vaak terug te voeren op apenrots- oftewel Bokito-gedrag… of juist het tegenovergestelde: minderwaardigheidscomplex meets gelegenheid. Eenmaal tijdelijk of eindelijk buitenspel is het raakschieten op de gehate, gevreesde of anderszins uit de gratie geraakte.

Typisch alfa-mannetjesgedrag? In de zaak Arib spelen mannetjesapen met hun spreekwoordelijke geldingsdrang nauwelijks een rol, voor zover bekend. De zaak Arib laat zien dat GOG niet aan mannen is voorbehouden, dit wellicht tot frustratie van sommige feministen en naïeve woke-identitaristen, die geloven dat de wereld een betere plek is als er maar genoeg vrouwen aan de macht zijn. ‘Omdat ze een vrouw is? Het is een Tory! Alsof gender belangrijker is dan ideologie’, aldus de Britse schrijfster Ali Smith in de NRC.  

Hoe komt het zover? Bij Khadija speelt allicht een sterke persoonlijkheid mee, een temperament en wat onhandige eerlijkheid. Dit gok ik maar, op grond van commentaar van anderen. Bij Van Nieuwkerk speelde allicht perfectionisme en door zichzelf erkende psychische instabiliteit (angsten en fobieën) of persoonlijkheidsstoornis, verergerd door verafgoding – ook financieel. Narcisme ligt dan op de loer.

Onduidelijke (machts)verhoudingen

Veeleisende professionals met een temperament ergeren zich snel – terecht of niet – aan underachievers. Ook lager in de maatschappelijk pikorde kom je ze tegen: de voorman die zijn collega bouwvakker uitfoetert vanwege een meetfout. De eindredacteur die de journalist sarcastisch adviseert een cursus journalistiek schrijven te volgen, na diens zoveelste taalfout en tendentieuze onzin. Collegiale verhoudingen blinken niet altijd uit in beleefdheden en sociaal wenselijk fatsoen.

Opmerkelijk: juist wanneer er voldoende vertrouwen heerst op de werkvloer en er sprake is van collegiale gelijkwaardigheid lijkt er meer ruimte voor spontaan, niet per se (politiek) correct gedrag dat door outsiders wellicht als onfatsoenlijk of zelfs als GOG kan worden gezien. Dit is mede waarom sommige collega-journalisten de zaak Van Nieuwkerk bagatelliseren en de slachtoffers met zoveel woorden ‘watjes’ noemen. De illusie van ‘samen een één topproduct werken’, als team.

In de Matthijs-affaire wordt tegengeworpen dat een tv-programma als DWDD topsport is. Zeker, ik zal de laatste zijn om te weerspreken dat deadlines, kwaliteitseisen, resultaatgerichtheid, budgetten enzovoort gemakkelijk tot hoogspanning op de werkvloer leiden. Op zich niks mis mee, naar mijn mening, zolang er – in overdrachtelijke zin – geen bloed vloeit. Dat geldt ook voor het vak van parlementariër. Misdragingen zoals waar Van Nieuwkerk en Arib van worden beschuldigd komen overigens ook voor op plekken waar in het geheel geen topprestaties worden gevraagd.

Een vaak onbesproken aspect van GOG, van welke aard dan ook, lijkt mij een gebrek of juist een teveel aan vertrouwen, aan ‘schijngelijkheid’. De eigen positie en onderlinge verhoudingen worden soms verkeerd ingeschat. Een partij permitteert zich een opmerking die onverwachts in het eigen gezicht ontploft of waant zich gewaardeerd, waarop hem of haar nog onverwachter totaal vernietigende kritiek ten deel valt. Als het vervolgens uit de hand loopt, is het kwaad geschied en lastig terug te draaien – al zou dat laatste altijd de insteek moeten zijn en wel zo snel mogelijk. Tenminste, als de verantwoordelijke zijn of haar verantwoordelijkheid ook voelt. Ik vraag mij weleens af hoe succesvol dure mediation-trajecten zijn, zeker als de goede wil bij een van de partij ontbreekt wegens gekrenkte trots, ontoereikend leiderschap of eerder genoemde apenrots-mentaliteit.

Zelf was ik eens zo ondiplomatiek om een ‘boven mij gestelde’ voor Bokito uit te maken en van ‘apenrotsgedrag’ beschuldigd. Handig? Nee, wel eerlijk en met genoeg openingen voor deëscalatie. In elk geval voor wie zichzelf leiderschap toedicht en gelijkwaardigheid predikt (ook hier noblesse oblige). Een enkele schending van etiquette als excuus voor kopschop-gedrag is lafhartig en in dit geval hypocriet.

Je recht halen

Deëscaleren is de uitdaging, zolang het GOG niet te heftig, te beschadigend is geweest. Daarbij denk ik aan seksueel GOG én zeer zeker ook aan het moedwillig beschadigen van ondergeschikten, collega’s enzovoort. Zeker als er opzet in het spel is, zijn ‘goede gesprekken’ en formele mediation een zinloze verspilling van geld en emoties. In dat geval is het oordeel aan de rechter. Daarvoor is dan wel nodig dat er consensus is over het beschadigende en daarmee onwettige karakter van GOG. En dat is nog wel ‘een dingetje’, in een land waarin het arbeidsrecht op papier goed is geregeld maar in de praktijk weinig voorstelt.

Aan consensus over de aard en de ernst van GOG ontbreekt het bij zo ongeveer alle denkbare partijen: vakbond, politie, overheid, politiek en rechtspraak – van advocatuur tot de rechter. Om aangifte te kunnen doen moet je van goede huize komen. De politie en het OM houden – in elk geval – voor wat betreft niet gewelddadige, seksueel getinte GOG betreft de deur op slot, ook vanwege onderbezetting. Kantonrechters zijn gedevalueerd tot mediators met macht.

Pas als echt niemand om de zaak heen kan, gebeurt er iets mee… via de politiek en steevast pas nadat nieuwsmedia hun rol van klokkenluider hebben gespeeld. Dit werkt ook nog alleen als er een beroemdheid (BN’er) of politicus/bestuurder in de zaak is betrokken. Zo lijkt dat althans. Zie Arib en Van Nieuwkerk. Slachtoffers van minder juicy affaires worden in de regel aan hun lot overgelaten. Ik ken de voorbeelden, heb er in een ver verleden ook al eens over geschreven (seksueel GOG binnen de hulpverlening).

Een civiele zaak aanspannen is zo mogelijk nog ingewikkelder dan publiciteit zoeken, zeker voor wie niet rich and famous is. Dat is een dure grap, als je niet heel goed bent verzekerd of een vakbond achter je hebt die bereid is om – om te beginnen – heel wat prijzige principezaken te voeren die niet direct aan de leden zijn te verkopen als ‘algemeen werknemersbelang dienend’. Ook hier speelt eerder genoemde consensus een cruciale rol.

Maar is er dan geen wettelijke grond voor de aanpak van GOG? Mij dunkt van wel. Om te beginnen schrijft de wet werkgevers zorgplicht voor. Zo moet een werkgever ervoor zorgen dat werknemers veilig en gezond hun werk kunnen doen. Artikel 7:611 van het Burgerlijk Wetboek eist dat de werkgever zich als ‘goed werkgever’ gedraagt. Daar komt nogal wat bij kijken. Bij ingrijpende beslissingen moet de werkgever onderzoeken welke relevante feiten en belangen een rol spelen. Hij/zij dient met de werknemer te overleggen over ingrijpende beslissingen, en moet ingaan op eventuele bezwaren. Bij ingrijpende beslissingen – denk aan functiewijziging, ontslag, koerswijziging – mag de werkgever niet alleen uitgaan van zijn eigen belangen als werkgever, maar dient ook die van de betrokken werknemer mee te wegen. En vanzelfsprekend is het ook werkgevers verboden om iemand willens en wetens schade te berokkenen. GOG is een vorm van geweld en hoort dus in het strafrecht.

Werkgeverschap is niet eenvoudig. Geen wonder dat het nogal eens fout gaat… en wat dan? Dan is GOG een manier om van je lastige werknemer af te komen. Gewoon een potje intimideren, dreigen, chanteren… whatever. Vaak gewoon stevig op de borst roffelen, als mannetjes- of (in het geval van Khadija Arib) vrouwtjesaap. De oplettende lezer begrijpt dat we allang voorbij de affaires Arib en Van Nieuwkerk zijn. Burgerlijk Wetboek en diverse mogelijk al van toepassing zijnde strafrechtbepalingen of niet, in de praktijk komen vooral ‘gewonere’ bazen en andere Bokito’s bijna overal mee weg. Hoe moreel uitdagend Qatar, de coulissen van de Kamer en kijkcijferkanonnen als Matthijs van Nieuwkerk ook mogen zijn, mij interesseert meer wat niet naar buiten komt. Zeker, er kan volop gediscussieerd worden over wat grensoverschrijdend gedrag precies is en dat wordt ook hoogste tijd, juist ook om elkaar weer wat professionele vrijheid op de werkvloer te gunnen.

Ten slotte, veel GOG-zaken komen nooit boven water vanwege geheimhoudingsclausules in de vaststellingsovereenkomsten, de beruchte VSO waarmee arbeidsrelaties veelal worden ontbonden. Deze clausules zijn mijns inziens onwettig als er sprake is van GOG, ook al staat daar enige financiële compensatie tegenover. Sowieso zijn geheimhoudingsclausules, anders dan een redelijk anticoncurrentiebeding, je reinst chantage. Welke advocaat durft?